Шығыс Қазақстанда Мемлекеттік кірістер органдары іс жүзінде сот функцияларын өз мойнына алған кезде «күмәнді» мәмілелер бойынша салықтарды қосымша есептеу туралы істерді қарау тәсілдері енді бизнестің пайдасына өзгерді. Бұл туралы ШҚО мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының судьялары өңірлік кәсіпкерлер палатасының алаңында «салық дауларын қарау практикасы» тақырыбындағы семинар барысында хабарлады.

«Бизнесті қорғау экожүйесі» шеңберінде Шығыс Қазақстан облысының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының (СМАС) судьялары «Сіздің құқығыңыз» бірлескен жобасын іске асыра отырып, ШҚО Кәсіпкерлер палатасының алаңында «Салық дауларын қарау практикасы» тақырыбында бизнес субъектілеріне арналған вебинар өткізді.

Еске салсақ, 2021 жылғы 1 шілдеде Қазақстанда Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс (АПК) қолданысқа енгізілді. Құжат судьялардың кәсіпкерлердің мемлекеттік органдармен дауларын шешудегі мүмкіндіктерін едәуір кеңейтті. Осы жылдың 9 айында ШҚО СМАЖ қандай нәтижелерге қол жеткізгені және салық органдарымен дауларды қарау тәжірибесі қалай өзгергені туралы судьялар Рсалды Кәкішева мен Динара Кәрімова айтты. Кездесудің модераторы ШҚО ПП директорының құқықтық мәселелер жөніндегі орынбасары, ШҚО бизнес-омбудсменінің өкілі Әлия Мұқашева болды.

2022 жылғы 30 қыркүйектегі жағдай бойынша ШҚО СМАС-қа барлығы 698 талап келіп түсті, оның ішінде салық даулары санатында 73 талап-арыз бар. Бұл 10,5%-ды құрайды. Осы саннан 39 іс, оның ішінде 32 істің талаптарын қанағаттандырумен немесе 82,1%, бас тартумен – 7 іс немесе 17,9% шешім шығарумен қаралды.

«Менің ойымша, сандар бәрін көрсетіп тұр. Бірден ескертемін, көптеген сот акті әлі заңды күшіне енген жоқ, өйткені бізде АППК талаптарына сәйкес қайта қарау рәсімі біршама ұзартылды. Бірінші саты, екінші саты, апелляция, жалпы кассация процестері 7 айдан 1 жылға дейін созылуы мүмкін. Бірақ менің ойымша, олар туралы айтуға рұқсат етіледі, өйткені, ең болмағанда, бірінші және екінші сатылар деңгейінде сот актілері қабылданды, бұл қазірдің өзінде практиканы құрайды», – деп нақтылады Рсалды Кәкішева.

Судья салық даулары бойынша қаралатын істердің санаттары арасында ең көп өтініштер камералдық бақылау және тақырыптық құжаттамалық тексеру, ҚҚС қайтару мәселелері, тексеру тағайындау сатысында салық органдарының іс-әрекеттеріне дауласу, «күмәнді мәмілелер бойынша салықтарды қосымша есептеу бойынша әкімшілік актілерге дау айту туралы келіп түсетінін атап өтті. Мемлекеттік кірістер органдарының өкілдері оларды «күмәнді» деп санайды, алайда сот талқылауы нәтижесінде даулы мәмілелердің 82%-дан астамы жарамды деп танылады.

Рсалды Кәкішева салық даулары бойынша қаралатын істер бойынша мысал келтірді. Онда талапкерлердің талап-тілегі толық көлемде қанағаттандырылды және судьялар өз шешімдерін шығару кезінде нақты не басшылыққа алғанын көрсете отырып, Мемлекеттік кірістер органдары тарапынан бұзушылықтар анықталды.

Сонымен, камералдық бақылауға келетін болсақ, сот практикасында кәсіпкерлер бұрын қойылған шот-фактураларды қайтарып алу фактілеріне қарсы шыққан жағдайлар бар. Мысалы, осындай істердің бірін қарау барысында шот-фактураны банкроттықты басқарушы қайтарып алғаны анықталды, ол оған бастапқы құжаттама берілмегенін басшылыққа алды. Сот бұл факт шот-фактураны қайтарып алуға негіз болмайды, яғни камералдық бақылау жүргізуге себеп бола алмайды деп есептеді, сондықтан Мемлекеттік кірістер органының бұл хабарламасы жойылды.

Басқа жағдайларда салық органының ҚҚС қайтарудан бас тарту жөніндегі әрекеттеріне дау айтылды. Өйткені тексеру жүргізу және ҚҚС қайтару мерзімдері ҚР Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексімен нақты регламенттелген. Алайда тиісті сұрау салуды басқа мемлекеттік кіріс органдарына жіберуді және жауап күтуді ескере отырып, заңды тексеру жүргізу мерзімі сұрау салуды жібергеннен кейін бір-екі күннен кейін аяқталды. Осылайша, жауап алуға іс жүзінде уақыт қалмады. Бұл автоматты түрде осы процедураны объективтіліктен айырды, сәйкесінше ҚҚС қайтарудан бас тарту негізсіз болар еді.

Бірнеше жылдан бері кәсіпкерлер үшін ең өзекті тақырып – Құжаттамалық тексерулер нәтижесінде мемлекеттік кірістер органдарында күмән тудыратын мәмілелер бойынша ҚҚС және КТС қосымша есептеу екені мәлім.

«Тәжірибе көрсеткендей, қосымша төлемдер қомақты, әдетте бұл миллиондаған сомаларды құрайды. Даулардың осы категориясы бойынша қазір бізде мұндай істер үлкен үлеске ие екенін атап өткен жөн. Міне, қарау тәсілі біршама өзгерді: енді соттар бұл сомалар қосымша есептелген кезде кейбір мәселелердің алыс және жанама екендігіне назар аударады. Себебі іс жүзінде мемлекеттік кірістер органдары сот функцияларын өз мойнына алады. Олар актіде мәмілелер болмағанын жазады, өйткені мұндай кәсіпорында материалдық ресурстар да, еңбек күші, база да жоқ, сәйкесінше оған бірдеңе сатқандар да сенімсіз. Сондықтан ол негізсіз ҚҚС есебіне және КТС шегерімдеріне жатқызылды. Бұл тұжырымдар осы мәмілені жарамсыз деп тану туралы сот шешімі болмаған жағдайда белгілі бір алыпсатарлықты білдіреді. Егер соттың тиісті шешімі болса, онда осы шешімге жүгініп, осы сомаларды қосымша есептеңіз. Сондықтан, өкінішке қарай, мұндай сәттер іс жүзінде бар және Біз мұнда бизнес позициясын өолдаймыз, дәлелдер назар аударуға тұрарлық деп санаймыз және осыны ескере отырып, қосымша есептеулерді алып тастаймыз», – деді Рсалды Кәкішева.

Сот тіркеуді жарамсыз деп таныған фирмалар пайда болған талаптарға қатысты судья МАЭС сәйкес мұндай кәсіпорындардың контрагенттері салық органдары тарапынан камералдық бақылау нәтижелері бойынша сөзсіз хабарлама жіберуі мүмкін екенін түсіндірді. Алайда, дәл сол МАЭС талапкерлерге шот-фактуралар, шарттар, келісімшарттар, төлем тапсырмалары, кіріс ордерлері және басқа құжаттар арқылы жасалған мәмілелердің дұрыстығын дәлелдей отырып, сотта осы хабарламаларға дау айтуға мүмкіндік береді.

«Істің осындай жағдайларында бізде де оң статистика бар, онда біз контрагент-кәсіпорынды тіркеуді жарамсыз деп тану туралы сот шешіміне қарамастан, мәмілелерге нақты баға беріп, осы өзара есептеулерді растап, хабарламаларды жойдық. Жалпы, МАЭС-те осындай іс жүргізу нормасы бар, бұл бізге талап қою негіздерімен байланысты болмауға мүмкіндік береді. Яғни, талапкер кірген кезде, ол хабарламаны белгілі бір себептермен заңсыз деп санайды. Сонымен, біз бұл негіздермен байланысты емеспіз, біз басқа негіздерді белгілей аламыз және хабарламаны заңсыз деп тани аламыз, тіпті егер талапкер бұл туралы білмесе де, бізде мұндай іс жүргізу құқығы бар», - деді Рсалды Кәкішева.

Өз кезегінде судья Динара Каримова СМАС кәсіпкерлерге талаптарды қанағаттандырудан бас тартқан жағдайлар туралы айтты. Олардың саны салық даулары бойынша талап-арыздардың жалпы санының 18% - дан азын құрады. Атап айтқанда, мұндай тәжірибе талапкерлердің ҚР Мемлекеттік кірістер комитеті мен ШҚО бойынша Мемлекеттік кірістер департаменті тарапынан жоспардан тыс тақырыптық тексерулерді тағайындауға шағымдану кезінде байқалды. Сот талқылауы барысында судьялар МКК-нің де, МКД-ның да кез келген салық төлеушіге қатысты осындай тексерулерді тағайындауға құқығы бар екенін анықтады. Бұл ретте судья кәсіпкерлерге тексерулердің нәтижелерін өздері даулап, олармен келіспеген жағдайда талап-арыз беру қажет екендігіне баса назар аударды.

Сондай-ақ, ҚР Қаржы министрлігінің талапкерді Ерекше тәртіп бойынша жүргізілетін тексерулерді жүргізу кестесіне енгізуіне дау туғызған жағдай мысалға келтірілді.

«Талапкер оны салық төлеуші ретінде тәуекелдің жоғары дәрежесіне жатқызғанымен келіспеді. Бірақ сот Мемлекеттік кірістер органдарының тәуекел дәрежесін ашық және жабық критерийлер бойынша бағалау нәтижесінде осы ЖШС-нің ықтималдық көрсеткіші 51%-дан асқанын анықтады. Сондықтан тексеруді тағайындау және оны тексеру кестесіне енгізу туралы шешім заңды және негізделген. Өйткені төрт жылдан астам уақыт бойы салықтық тексеру жүргізілмеген, сонымен қатар басқа да негіздер болған. Мұның бәрін сот тексерді, нәтижесінде талапкерге оның талаптарын қанағаттандырудан бас тартылды», – деп атап өтті Динара Кәрімова.

Кездесу модераторы Әлия Мұқашева судьяларға бизнес субъектілерінен ШҚО Кәсіпкерлер палатасына келіп түсетін сұрақтар қойып, бизнес-қоғамдастықты туындаған салық даулары кезінде сотта әділдікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін МАЭСнормалары туралы біліммен қарулануға шақырды.

«Біздің сот салық төлеушілердің құқықтарын қорғау мен қорғауда. Егер кәсіпкер ШҚО МАЭС-қа жүгінген болса, онда біздің міндетіміз – оның құқықтарының шынымен бұзылуын анықтау және мұндай бұзушылық анықталған жағдайда осы құқықтарды қалпына келтіру, тиісінше мемлекеттік кірістер органдарының әрекеттерін немесе шешімдерін заңсыз деп тану және оларды жою», – деп аяқтады Динара Кәрімова вебинар жұмысын.